We starten in dit nummer met een nieuwe reeks discussieteksten rond het idee conflict- en geweldpreventie. De Vredesweek van 1996 en ook die van volgend jaar zullen rond dit thema werken. Omdat het om een vrij complex begrip gaat, waar niet iedereen dezelfde lading onder steekt, dachten we met de rubriek ‘Tribune’ het debat hieromtrent te stimuleren. De bijdrage die u hieronder kunt lezen is van de hand van Koen Vlassenroot van de Vakgroep Derde Wereld aan de R.U.G.. Samen met Ruddy Doom schreef hij een boek “Early Warning en Conflictpreventie : de uil van Minerva.”

Duurzame ontwikkeling als conflictpreventie…¹

Het soort conflicten waarmee de internationale gemeenschap in toenemende mate wordt geconfronteerd, kan niet langer volgens de conventionele middelen worden beëindigd. Deze middelen hebben immers geen of weinig invloed op de onderliggende dynamieken van deze conflicten. Deze vaststelling, samen met de stijgende kostprijs en het zeer matige succes van de peace-keeping en de peace-enforcing operaties, heeft tot het groeiend besef geleid dat alvast vanuit kostenbeheersing meer preventief moet opgetreden worden.

Het plotse succes van conflict-preventie en early warning-systemen wekt het gevaar op bij voorbaat te stranden in trendy denken, ledere zichzelf respecterende (internationale) organisatie draagt vandaag conflict-preventie hoog in het vaandel zonder al te zeer te beseffen wat dergelijke systemen precies inhouden. Zowel op het theoretische als op het praktische vlak zijn er immers nog veel lacunes, waardoor te hoog gespannen verwachtingen wel eens tot dito ontgoochelingen zouden kunnen leiden. Maar hoewel het intellectueel onredelijk en praktisch zelfvernietigend zou zijn om early warning-systemen pretenties toe te schrijven die niet haalbaar zijn, zo mag dit ook niet betekenen dat het gehele concept meteen moet afgevoerd worden.

Early warning nader gespecificeerd

Early warning-systemen zijn niet nieuw. De eerste systemen werden ontwikkeld op het gebied van natuurrampen en de gevolgen van deze rampen op de mens en moesten klimatologische veranderingen, droogte, hongersnoden en vluchtelingenstromen die hieruit ontstonden, voorspellen. Later werden ook militaire inlichtingensystemen ontwikkeld die, op basis van satellietinformatie tijdens de Koude Oorlog, vijandige nucleaire aanvallen moesten opsporen.

Van recente aard is de groeiende belangstelling voor early warning-systemen die tijdig conflicten moeten detecteren en signaleren met als doel preventief in plaats van reactief optreden mogelijk te maken. De nood aan conflictpreventie ontstond in de eerste plaats bij onderzoeksinstituten, waar algemeen erkend werd dat professionele kennis moest uitgebouwd worden om conflicten te kunnen bijsturen. Early warning-systemen worden in deze strategie als een onmisbare schakel gezien. Vandaag heeft deze belangstelling zich uitgebreid naar de hoogste beleidsniveaus.

Als concept kan early warning op verschillende manieren worden benaderd: als instrument binnen een preventiestrategie dat tracht op te sporen hoe en wanneer conflicten dreigen los te barsten met als doel deze door een tijdige respons te voorkomen, of als instrument ter voorkoming van een gewelddadige uitbarsting van het conflict. Ons inziens situeert zich het doel van early warning binnen de tweede optie: bijdragen tot de remediering van conflicten op een dusdanige wijze dat deze op een niet-gewelddadige manier worden ‘uitgevochten’. Early warning dient hierbij te worden getoetst aan een hogere norm, nl. de strategie van duurzame ontwikkeling. Anders gesteld: early warning is een korte-termijn objectief binnen een brede strategie die duurzame ontwikkeling als leidraad heeft. In de gevallen waar op één van de deelterreinen van duurzame ontwikkeling (duurzame armoedebestrijding, democratisering en mensenrechten, ecologische draagkracht) een voortdurende en ernstige schade wordt berokkend aan de belangen van de bevolking of delen ervan, zijn conflicten onvermijdelijk. Conflictpreventie betekent dan dat de actoren die verantwoordelijk zijn voor de situatie onder druk worden gezet, niet diegenen die het slachtoffer zijn. Dit blijft zo, zelfs wanneer diegenen wier rechten geschonden worden, geen andere mogelijkheid resten om een substantiële lotsverbetering af te dwingen dan in laatste instantie een beroep te doen op geweld, ledere preventiestrategie dient m.a.w. primair ten dienste te staan van de bevolking en niet in functie van de stabilisering van een politiek regime of staatsordening.

Early warning geoperationaliseerd

Zover staan we, zowel op theoretisch vlak als in de praktijk, nog ver niet. Er is een gebrek aan theoretische kennis en conceptuele vaagheid, terwijl de internationale gemeenschap wordt gekenmerkt door morele reflexen en niet-onderbouwd activisme.

Als theoretische concepten hebben preventie en early warning te maken met voorspelbaarheid, binnen de actiewetenschappen worden ze geconfronteerd met het probleem van de maakbaarheid van een samenleving en de haalbaarheid van de strategie, als politiek instrument dienen ze rekening te houden met machts- en belangenverdediging en de vraag naar de wenselijkheid van een eventueel ingrijpen.

Om tijdig te kunnen alarmeren dat zich een potentieel gewelddadig conflict ontwikkelt, is een duidelijke beschrijving een eerste voorwaarde. Deze beschrijving vormt de basis voor het stellen van prognoses. Hier stoten we op een eerste hinderpaal. Conflicten situeren zich in maatschappijen, d.w.z. complexe (ofwel open, dynamische en dissipatieve) systemen. Een kenmerk van dergelijke systemen is dat zij niet exact te beschrijven zijn, waardoor ook hun evolutie dit niet is. ledere voorspelling wordt verder bemoeilijkt wanneer systemen afglijden naar instabiliteit.

¹ Dit artikel steunt in grote mate op DOOM, R. & K. VLASSENROOT, Early Warning en conflictpreventie. De uil van Minerva ?, Brussel, ABOS/VIIR, 1995.

Hoewel een systeem in evenwicht heel wat kan absorberen vooraleer naar een dergelijke toestand te evolueren, geldt ook het omgekeerde: in ver-uit-evenwicht situaties kunnen kleine oorzaken onvoorstelbaar en onvoorspelbaar grote gevolgen hebben. Door de schaarbeweging dient zich een brede waaier van potentiële toestanden aan, waardoor de voorspellingsgraad verder afneemt. Dergelijke voorspelling is echter niet alleen een wetenschappelijke uitdaging, binnen iedere preventie-strategie is dit een noodzakelijkheid, zoniet is iedere anticipatie uitgesloten.

Zoals een voorspelling van de evolutie van een potentiële conflictsituatie bij het verder uit evenwicht geraken van een systeem steeds minder houdbaar wordt, zo kunnen ook de effecten van ieder ingrijpen in dergelijke omstandigheden niet duidelijk worden voorspeld, zelfs indien we er zouden in slagen een situatie volledig te analyseren en de ingrepen exhaustief op te sommen en te ordenen. Hoe verder uit evenwicht een systeem is, hoe zwakker iedere wetenschappelijke basis wordt van de anticiperende actie. Hoe concreter en beperkter de handeling, hoe meer de maakbaarheid in de hand kan worden gehouden. Dit laatste is echter niet langer te verzoenen met de eisen die aan duurzame ontwikkeling worden gesteld.

Anticiperen op het signaal

Uit het voorgaande zou verkeerdelijk kunnen afgeleid worden dat iedere anticipatie bij voorbaat tot mislukken gedoemd is.    Immers, vandaag kan onmogelijk volledig worden voldaan aan de noodzakelijke voorwaarden hiertoe: de uitgangssituatie kan niet volledig worden beschreven, de juiste middelen zijn onvoldoende voor-    i— handen en de effecten van het ingrijpen kunnen niet duidelijk worden voorspeld.  Tegelijkertijd mag early warning er geenszins toe leiden dat conflicten simpelweg weggedrukt of bevroren worden, of dat de oorzaken ervan buiten het gezichtsveld worden geduwd. Anticipatie betekent dan dat in een potentiële conflictsituatie zodanig wordt ingegrepen dat de initiële positie in de richting van een   gewenste  situatie  (lees duurzame ontwikkeling) evolueert, of dat een ongewenste situatie vermeden wordt.    Uit het voorgaande moge blijken dat de ideeën over welke actie moet worden ondernomen wanneer een early warning-systeem een dreigend conflict signaleert, onvoldoende gekend en rijkelijk vaag zijn. Het kan enkel worden herhaald dat wie zich met actie inlaat, zijn wetenschappelijke zuiverheid ook in dit geval zal moeten prijsgeven. Dit mag geen pleidooi zijn voor een houding van volstrekt immobilisme, integendeel. Wel moet iedere anticipatie rekening houden met deze beperkingen. Per definitie houdt deze actie twee elementen in: dat een antwoord wordt gegeven op het signaal dat door het early warning-systeem wordt uitgestuurd, en dat wordt teruggegaan naar de werkelijke oorzaken van het conflict. Dit impliceert dat structureel wordt ingegrepen door goed gerichte acties op het centrum van de macht. Of deze strategie haalbaar is, is zeer twijfelachtig; de veranderingen van de heersende economische, politieke en sociale context is een lang en traag proces.

Wat zich opdringt zijn bewarende maatregelen die moeten verhinderen dat niet alleen staat en regime maar de samenleving zelf over de grens van iedere bemiddelingsstrategie worden geduwd. Pas wanneer aan deze voorwaarden is voldaan, kan aan echte conflictoplossende maatregelen gedacht worden. Dit betekent dat conflictpreventie in de praktijk zal bestaan uit een combinatie van conflictmanagement op korte termijn en conflictoplossing op langere. Dergelijke preventiestrategie is afhankelijk van twee elementen, nl. de actiebereidheid en de actiemogelijkheden. De actiebereidheid wordt bepaald door de bereidheid van de externe actoren om preventief op te treden en van de interne actoren om bepaalde vormen van tussenkomst toe te laten. Deze bereidheid neemt pas toe naarmate een conflict verder escaleert en geweld de bovenhand neemt. De actiemogelijkheden vertonen een tegengestelde tendens. Hoe vroeger wordt gealarmeerd, hoe meer alternatieven openblijven en hoe meer middelen kunnen worden ingezet. Wanneer het conflict naar een fase van totaal geweld evolueert, wordt iedere interventie bepaald door middelen die men niet zelf gekozen heeft, kan niet voorspeld worden wat de uitkomst zal zijn én zal het antwoord zelden aan de verwachtingen beantwoorden. De ervaring leert ons echter dat de bereidheid tot optreden pas ernstige vormen aanneemt wanneer een crisis acuut wordt. Op dat moment zijn de preventieve actiemogelijkheden vrijwel uitgeput en vervallen deze tot een keuze tussen niet interveniëren en symptoombestrijding via het inzetten van geweld. De eerste strategie stuit op humanitaire en morele bezwaren en de magere resultaten van de tweede zijn voldoende gekend.

Hoewel early warning-systemen noch alle conflicten zullen kunnen detecteren noch helpen oplossen, en zij daarenboven niet bij machte zijn de werkelijke oorzaken van potentiële of escalerende conflicten te bestrijden, dienen we deze systemen een kans te geven, zonder ons hierbij te overtillen noch door te hoge verwachtingen te stellen. De groeiende mondiale interdependentie laat niet toe dat staten zich nog langer achter de zelfgenoegzaamheid van een isolationisme verschansen. Conflict-voorkóming (afwending naar niet-geweld) zal nooit op alle terreinen mogelijk zijn, conflictoplossing is een proces dat pas op lange termijn vruchten kan afwerpen. Constructief conflictmanagement kan wel tot een haalbare strategie worden uitgebouwd. De ervaring heeft aangetoond dat deze strategie geoptimaliseerd wordt wanneer potentiële gewelddadige conflicten in hun beginfase gesignaleerd worden. Early warning-systemen zijn hierin een onontbeerlijk instrument dat door praktijkervaring verder moet verfijnd worden. Dit is de eerste, maar noodzakelijke operationele schakel om te komen tot een diepgaande oplossing van conflicten, om te komen tot reële stabiliteit die uiteindelijk een platform moet vormen voor een duurzame ontwikkeling.

Koen Vlassenroot Vakgroep Studie van de Derde Wereld

VOOR HEN DIE NOG VREDE WILLEN

Reik mij je hand laat ons samengaan van land tot land en laat ons smeden een nieuwe broederband.

Laat ons luisteren

naar elk woord van vrede

van mensen die dit wel wensen

maar helaas geen vrede kennen.

Laat ons naar vrede trachten met vereende krachten zodat uiteindelijk ieder kind de vrede mag verwachten.

Jozef Vandromme