Gebrekkige analyses van de oorzaken van de vluchtelingenstromen in de wereld dwingen de internationale gemeenschap grote sommen geld te besteden aan hulpmiddelen voor de tegemoetkoming van urgente noodtoestanden. Een beleidsvisie op lange termijn ontbreekt. Elke hulporganisatie heeft zijn eigen agenda. De cruciale redenen waarom mensen vandaag op de vlucht slaan worden niet aangepakt.

De concentratie van vluchtelingen in kampen of juist de dynamiek van de vluchtelingenstromen komen de ideologische, economische en geostrategische doeleinden van politieke machthebbers en private instanties ten goede.

Schuldenlast weegt het zwaarst door in Afrika

De meeste vluchtelingen komen uit de Derde Wereld. Een groot deel wordt door Afrika geproduceerd. Het is dan ook het continent waar de overgrote meerderheid lage-inkomenslanden een zeer grote schuldenlast dragen. De secretaris-generaal van de Verenigde Naties, Kofi Annan, beschrijft de schuld dan ook als ‘een molensteen die om de nek van Afrika hangt en die ontwikkeling en economische groei tegenhoudt’. De regeringen aldaar geven bij elkaar vier keer zoveel geld uit aan schuldbetalingen als aan onderwijs en gezondheidszorg. Dit onderkennen de Westerse landen en het IMF en de Wereldbank, bij wie de Afrikaanse landen de meeste schulden uit hebben staan.

De schuldenlast van de derde wereldlanden brengt migratiestromen op gang

Deze schuldeisers verlenen leningen onder de voorwaarden van meer vrije markt en minder staat. De sociale gevolgen op korte termijn zijn voor de burgerbevolking katastrofaal: werkloosheid, honger, armoede, milieudegradatie, desintegratie van de politieke macht waardoor de kansen op conflicten toenemen. Door de economische en sociale desintegratie wordt eerder militaire macht dan overleg gebruikt om

politieke tegenstellingen op te lossen. Eén derde van de landen in sub-Sahara Afrika zijn verwikkeld in oorlog welke de burgers hun gronden en bestaansmiddelen ontnemen. Elke massale menselijke migratie begint met zoiets als de verdeling van een korenveld. Spanningen zullen toenemen wanneer het stuk land te klein wordt om de families te voeden en jonge mensen het dorp verlaten om op zoek te gaan naar een zeldzame job. Demagogische politici maken hier dankbaar gebruik van. Zij spelen in op het gevoel van onveiligheid om haat en verdeeldheid tussen de bevolking te zaaien en gewapende conflicten uit te lokken om hun macht veilig te stellen.

De beperkte definitie van vluchteling

Economische en politieke redenen die verantwoordelijk zijn voor het op gang brengen van massale migratiestromen zijn nauw met elkaar verbonden. Nochtans kan alleen persoonlijke vervolging – en indirect oorlog – een reden zijn om als vluchteling te worden erkend. Alle andere cruciale redenen waarom mensen vluchten worden door het Hoog Commissariaat voor de Vluchtelingen bij de Verenigde Naties (HCR) niet aanvaard. Daardoor zijn de werkelijke cijfers van dat deel van de mensheid dat geen vaste verblijfplaats heeft veel groter dan het aantal vluchtelingen dat HCR onder haar hoede heeft. Begin 1997 was dat wereldwijd 22 miljoen mensen waarvan 13,2 miljoen als vluchteling worden erkend, bijna 5 miljoen mensen die binnen hun eigen landsgrenzen ontheemd zijn en 3,3 miljoen repatrianten, mensen die het HCR terug naar hun land begeleidt. Niet alleen zijn er meer mensen die vluchten dan in het verleden, maar er keren er ook meer terug naar huis: ongeveer 1,2 miljoen mensen keerden terug naar Mozambique sinds het hoogtepunt van het conflict in 1992 en van de 1 miljoen vluchtelingen uit Ethiopië keerden er sinds 1991 600 000 terug naar Ethiopië. Dit zijn allemaal vluchtelingenstromen binnen de Derde Wereld waarvan slechts een klein deel er in slaagt Europa te bereiken.

De vluchtelingenstromen worden opgevangen door de omringende armste staten in de derde wereld.

De omvang van de reële migratiestromen

Meer dan 125 miljoen mensen verblijven buiten hun land van herkomst. Daarvan zijn er 100 miljoen legale migranten. Maar er zijn ook meer dan 10 miljoen illegale migranten en 27 miljoen mensen op de vlucht in hun eigen land. Elk jaar zijn er dan nog eens 10 miljoen mensen die gedwongen worden te verhuizen voor aanleg van bruggen, dammen en wegen. Landgrenzen die herte-kend worden settelen mensen in een nieuwe staat die ze ontvluchten om naar hun eigen land terug te keren omdat ze zich daar veiliger voelen. Jaarlijks verhuizen dan nog eens 20 tot 30 miljoen mensen van het platteland naar de steden.

De internationale politiek en de vluchtelingen: enkele voorbeelden

De ideologische rol

Tijdens de Koude Oorlog vergroot Generaal Zia Ul-Haq zijn geloofwaardigheid in het westen door de opvang van de Afghanen op de vlucht voor de troepen uit de Sovjetunie. Hij wint de sympathie van de Reagan regering maar haalt zich ook niet de aversie van de Sovjetunie op de hals door te stellen dat de opvang van vluchtelingen een zuivere humanitaire daad is. Hij refereert naar de Islamitische gastvrijheid waardoor hij ook de positieve aandacht trekt van de rijke oliestaten.

Door de opvang van Rwandese vluchtelingen krijgt Mobutu opnieuw steun en hulp van de internationale gemeenschap tot groot ongenoegen van de Zaïrese oppositie. Langs de andere kant komen de leden van de vorige Rwandese regering en hun leger in ballingschap de vluchtelingen overtuigen niet naar Rwanda terug te keren. Zij strooien geruchten rond over represailles tegen teruggekeerde vluchtelingen of zij terroriseren de vluchtelingen die toch weer naar huis willen gaan. Naar de buitenwereld toe lijkt het dan alsof de vluchtelingen zich niet willen onderwerpen aan het nieuwe regime in Kigali en de oude regering verhoogt zijn credibiliteit door te stellen dat de vluchtelingen voor hen kiezen.

Tijdens de Koude Oorlog ontvangt de Verenigde Staten automatisch vluchtelingen uit Cuba, Vietnam en USSR terwijl asielzoekers uit Haïti en El Salvador systematisch worden teruggewezen omdat ze uit landen komen die expliciet anti Sovjet-Unie zijn.

De Amerikanen steunen actief de contra’s in Nicaragua en sporen de vluchtelingenkampen in Honduras en Costa-Rica aan om deze rebellenbeweging te ondersteunen. Het is een voorbeeld hoe de VS druk uitoefent op een land dat volgens hen te communistisch geïnspireerd is.

De economische rol

De geschiedenis van de recente catastrofen in Somalië, Rwanda en Soedan tonen aan dat grootschalige hulpinterventies urgente noodsituaties tijdelijk verlichten maar langs de andere kant een belangrijke rol spelen rol spelen in de verlenging van het conflict. Niet-gouvernementele organisaties zijn nog niet bereid dit in te zien omdat hun reden van bestaan afhankelijk is van deze conflictsituatie. Zij moeten ter plekke aanwezig zijn om fondsen te kunnen verwerven en hun bestaan te legitimiseren. Zij stellen zich niet de vraag of ze de situatie verslechten of de oorlog verlengen.

Het conflict in Soedan duurt reeds 16 jaar. De laatste 9 jaar leidt de internationale gemeenschap Operation Lifeline Sudan (OLS), de grootste hulpoperatie in de geschiedenis. In 1989 veroorzaakt een hongersnood de dood van honderdduizenden mensen. Het zuiden van Soedan is een ontoegankelijk gebied zo groot als Engeland, zonder infrastructuur, wegen, elektriciteit. Het kan alleen vanuit het luchtruim via helikopters bereikt worden die moeten landen op een netwerk van slecht onderhouden landingsstroken.

Deze moeilijke werkomstandigheden verplichten OLS tot een labyrint van bureaucratie met duizend stafmedewerkers, kantoren in Naïrobi en een meer vooruitgestoken basis, Lokichokio in het noorden van Kenia dat nu één van de drukste luchthavens van Afrika is. Ongeveer 35 hulporganisaties, elk met hun eigen agenda, maken deel uit van het OLS-consortium.

Tussen 1993 en 1995 besteden de Verenigde Naties en de ngo’s een gemiddelde van $200 miljoen. Sinds 1989 betekent dat een kost van $2 biljoen en toch is de bevolking van Zuid-Soedan niet beter beschermd tegen honger. Het luchtruim boven Zuid-Soedan wordt gecontroleerd door Khartoum. Elke vlucht boven dit gebied moet 48 uur op voorhand worden aangevraagd. De regering heeft de macht elke toegang tot het luchtruim te verbieden. Zij heeft aldus elke vlucht van januari tot eind maart 1998 boven het getroffen gebied verboden. Het is het cruciale moment voor de levering en het planten van zaaigoed om de volgende oogst te garanderen. Het vliegverbod is natuurlijk niet van kracht voor de militaire vliegtuigen uit Khartoum die de rebellensteden Tont en Kapoeta in het verre zuiden verder bombarderen.

Geen enkele OLS-ambtenaar protesteert tegen het regime dat uithongering als oorlogswapen gebruikt. Aldus worden de hulporganisaties stille medewerkers van de militaire dictatuur. Om de hongerlijdenden te kunnen helpen, om toegang te kunnen krijgen tot de slachtoffers van de militaire agressor zijn de hulporganisaties verplicht de bezettingstroepen in het zuiden te voorzien van voedsel. Deze militaire eenheden zouden allang opgedoekt zijn zonder het graan van OLS. Voedsel betekent immers macht in Soedan.

Hulporganisaties werken onder het principe van neutraliteit. Zij maken geen onderscheid tussen moordenaars en hun slachtoffers. Zij roepen op voor een staakt het vuur. Of de status quo rechtvaardig of onrechtvaardig is, heeft geen belang. Tot nu toe is er nog geen enkele hulporganisaties die zich heeft teruggetrokken wegens de wreedheden van hun lokale partners. Alleen wanneer de eigen medewerkers worden bedreigd of in zeldzame gevallen worden gedood is er sprake van opschorting van hulpverlening.

De grote humanitaire operaties hebben catastrofes nodig om hun inkomen te verzekeren. Het zijn bureaucratieën die huizen in buildings met permanente staff en grote publicrelationafdelingen. Hun grootschalige acties zijn het onderwerp van grote media-campagnes die een vloed van publieke gelden losmaken en de gouvernementele instanties onder druk zetten.

De geostrategische rol

Vluchtelingenkampen zijn gelegen in de nabijheid van de conflictzones.

Zij genieten bescherming en zijn daarom van enorm strategisch belang voor de guerrilla. Zij geven bescherming en bevoorrading aan de verzetsbeweging. Langs de andere kant oefent deze een zekere macht uit over de bevolking waaraan zij haar legitimiteit ontleent. Dat is het geval in Afghanistan, Cambodja, Nicaragua en Angola. Het is het geval van het Soedanees bevrijdingsfront (SPLA) in Ethiopië en de Palestijnse vluchtelingenkampen in Libanon.

Vluchtelingen, een mensheid zonder vaste verblijfplaats

Migranten, vluchtelingen, asielzoekers, ontheemden, depo, inads zijn categorieën die staten, internationale- en privé-instellingen hanteren bij de opvang, begeleiding en uitwijzing van vluchtelingen. Daardoor krijgen ze zowel administratief als in de hoofden van de mensen een apart statuut met negatieve weerklank: ‘de vreemdeling’. De vluchtelingen zijn echter geen aparte bevolkingsgroep. Zij zijn dat deel van onze medemensen op deze planeet die geen vaste verblijfplaats hebben. Zij zijn op zoek naar respect voor hun fundamentele rechten en in die zin hebben zij recht op onze bescherming en gastvrijheid. De kloof tussen armen en rijken moet gedicht worden. Niet de armoede maar de rijkdom moet bestreden worden. Geld moet besteed worden om in deze landen waar het sociale netwerk is weggevallen de civiele maatschappij terug op te bouwen. Enkel dan kan de bevolking verzet bieden aan de politiek van de demagogen en het geweld afwenden.

4 januari 1999 Marie Jeanne Vanmol

Bronnen:

Les réfugiés. Instrument politique dans Ie tiers monde, Christophe Comblin. GRIP 1995.

The hour of departure: Forces that create refugees and Migrants, Hal Kane. Worldwatch Paper 125, june 1995. Klein Kasteeltje 1997 Jaarrapport. Africa’s famine is very big business, Kevin Toolis. Guardian Weekly sept. 1998.

De vele gedaanten van het schulden-spook, Dorien Derksen en Hans Spruiyt. Internationale Samenwerking, jan. 1999. Poverty Nadine Gordimer International Day for the Eradication of Poverty 17 oct. 1997.

Forced Displacement in Africa between War and Peace, Statement by Mrs Sadako Ogata, Tokyo 20 oct. 1998.