Pinochet: een precedent

De arrestatie van de Chileense ex-dictator in Engeland heeft een wereldomvattende schok veroorzaakt. Terzijde gelaten wat de aanhangers van Pinochet erover denken, tekenen zich twee reacties af. Aan de ene kant tevredenheid en enthousiasme bij de progressieve publieke opinie, aan de andere kant de opgestoken vinger van het juridisme dat waarschuwt voor een gevaarlijk precedent waarvan de gevolgen niet te overzien zouden zijn. Het loont wellicht de moeite, die waarschuwing op zijn waarde te toetsen. Ze uit humanitair enthousiasme wegwuiven, lost niets op.

Het is inderdaad een precedent. Dat precedent heeft wel een bijzonder karakter. Het gaat namelijk niet over een dictator die nog aan de macht is, maar één die opnieuw een democratie heeft ingevoerd, en, voor hij dat deed, voor zichzelf en zijn medestanders onschendbaarheid heeft afgedwongen. (Opgemerkt mag hierbij worden ,dat die “onschendbaarheid” een binnenlandse aangelegenheid is die in het buitenland niet geldt.) In nog een tweede opzicht is de situatie zoniet volkomen uitzonderlijk dan toch wel niet alledaags. De meeste dictators of staatshoofden van een autoritair regime volgen meestal andere dictators op. Als men vandaag, naar aanleiding van de Pinochet-affaire, de vraag stelt of men in het buitenland dan ook Fidel Castro zou moeten arresteren als uitgeweken Cubanen dat zouden eisen, dan is er in zijn geval dit wezenlijk onderscheid, dat Castro geen democratisch regime heeft omvergeworpen (zoals Pinochet wel heeft gedaan (red.)) maar een corrupte dictatuur. Dat er daarnaast ook andere verschillen zijn, laten we hier terzijde: geen enkele situatie is ooit identiek aan een andere.

Tegen de arrestatie van Pinochet wordt ook het argument aangevoerd dat dictators minder geneigd zullen zijn afstand te doen van de macht als ze daarna bloot kunnen staan aan vervolgingen. Dit mag dan een argument lijken dat hout snijdt, maar in de praktijk is het aan de botte kant. Er zijn weinig voorbeelden van een dictator die vrijwillig de macht afstaat ten gunste van de democratie. Franco is daarvan een goed voorbeeld.

Maar kan men tegenwerpen, Pinochet heeft dat wèl gedaan. Hij heeft op eigen initiatief de democratie hersteld. Is dat niet prijzenswaardig en heeft hij daarmee geen amnestie verdiend?

Om die vraag te beantwoorden moeten we eerst de politieke situatie in Chili voor en na Pinochet bekijken. Chili gaat er prat op dat het sinds 200 jaar een democratie heeft. Maar Chili is ook een Latijns-Amerikaans land, en het bestaan van die politieke democratie heeft voor de sociale en economische verhoudingen niet dezelfde effecten gehad als in het kapitalistisch Europa. Chili bleef al die tijd een duale kastenmaatschappij met een voor Zuid-Amerikaanse begrippen omvangrijke bourgeoisie die tot bloei was gekomen in die politieke democratie, maar die democratie alleen maar gedoogde zolang ze voor die bourgeoisie nuttig was.

Chili is overigens niet het enige voorbeeld van een dergelijke ontwikkeling. Een land als Mexico kende meermaals revoluties die telkens opnieuw de macht in handen speelden van de heersende kaste. Die revolutie heeft Chili niet gekend. De democratie leek daar dus stevig gegrondvest. Maar de zandige ondergrond ervan werd duidelijk, toen de socialist Allende via democratische verkiezingen aan de macht kwam. Dit was een daverende breuk met het hele verleden van de Chileense democratie, en in de ogen van de bourgeoisie niets minder dan een linkse revolutie.

Dit was het tweede spook van het communisme (na Castro)

dat in Latijns-Amerika rondwaarde. Zo zagen ook de Verenigde Staten dat, die meteen de nodige maatregelen troffen om Chili economisch te destabiliseren en tegelijk hun steun verleenden aan de putsch van het leger onder leiding van Pinochet.

In feite was deze putsch dus eigenlijk geen poging om in Chili definitief een dictatuur te vestigen, maar om de oude machtsverhoudingen in de Chileense kastenmaatschappij te herstellen. Pinochet voerde een economische politiek (die van de “Chicago-boys”) die erop gericht was de bourgeoisie te versterken door ze èn rijker èn omvangrijker te maken. Op die manier verschafte hij de Chileense maatschappij een burgerlijke basis die, naar hij meende, sterk genoeg was om een terugkeer naar een Allende-experi-ment te verhinderen. Dat verklaart waarom Pinochet vandaag in Chili nog een aanhang heeft van 40% van de bevolking. Wie de televisiebeelden van Chileense protest-betogingen heeft gezien, zal het ook opgevallen zijn dat Pinochet een opvallend grote vrouwelijke aanhang heeft. Het klassenonderscheid was bij de beelden over de voor-en tegenbetogingen ook duidelijk genoeg.

Als men vandaag over de “Chileense democratie” spreekt mag het duidelijk zijn dat die democratie er alleen is omdat ze door de militairen en de bourgeoisie geduld wordt, met andere woorden, zolang ze ten dienste staat van de welvaart van de hogere kaste.

Als president Frey in verband met de arrestatie van Pinochet zijn bezorgdheid uitspreekt over de “democratie” die door die arrestatie in het gevaar kan komen, legt hij meteen een bekentenis af over de limites waarbinnen die democratie kan functioneren.

Tot slot: is dit precedent gevaarlijk, niet alleen voor de Chileense democratie, maar ook voor de verdere ontwikkelingen in de internationale betrekkingen? Men kan een begrip als “precedent” echter niet afzonderen uit zijn specifieke context. Jawel, op zichzelf bekeken kan dit “gevaarlijk” zijn. Anderzijds stelt men vast dat de hele geschiedenis zich ontwikkeld heeft door het creëren van precedenten, die op het ogenblik dat ze gevestigd werden “gevaarlijk” werden genoemd. De afschaffing van de slavernij, de toegang van de vrouw tot het doktersberoep, de wetten tegen kinderarbeid, het algemeen stemrecht, de erkenning van de juridische evenwaardigheid van de vrouw…, alles werd in de tijd toen het idee voor het eerst geopperd werd als gevaarlijk uitgeroepen en de sombere voorspellingen over de chaos die de wereld tegemoet ging als dit of dat precedent werkelijkheid zou worden, zijn in de geschiedenis nog nooit van de lucht geweest.

Hoe de zaak Pinochet nu verder ook afloopt (en de kans zit erin dat hij toch nog wordt vrij gelaten): het precedent is er nu al. Een bloedige ex-dictator is gearresteerd geweest. De wereldopinie heeft er kennis van genomen, heeft erover gediscussieerd. En in de hele discussie over de vraag of men Pinochet mocht berechten of niet, is er niemand geweest (behalve dan de aanhang van Pinochet zelf) die Pinochet een weldoener voor zijn land heeft genoemd. Zelfs de juristen met de opgestoken vinger hebben zich niet verder gewaagd dan het afstoffen van juridische argumenten en het waarschuwen voor “gevaarlijke precedenten”.

Voor het grote tribunaal van de wereldopinie is Pinochet veroordeeld. Het is een symbolische triomf voor de rechten van de mens.

W. Courteaux